ათწლეულების მუქარის შემდეგ, ისრაელმა პარასკევს თავდასხმა განახორციელა ირანზე, რომლის სამიზნე იყო მისი ბირთვული ობიექტები, მეცნიერები და სამხედრო ლიდერები.
ისრაელის პრემიერ-მინისტრმა ბენიამინ ნეთანიაჰუმ განაცხადა, რომ ოპერაცია "ირანის ბირთვული შეიარაღების პროგრამის სათავეში მოხვდა".
მაგრამ საერთაშორისო შეფასებები, მათ შორის აშშ-ის სადაზვერვო საზოგადოების მიერ, ამბობს, რომ ირანის ბირთვული პროგრამა ამჟამად შეიარაღებული არ არის. თეირანი ასევე არაერთხელ ამტკიცებდა, რომ ბომბს არ აშენებს. თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ ამის გაკეთება არ შეუძლია, თუ მოისურვებს.
ირანმა ათწლეულები დახარჯა ბირთვული პროგრამის განვითარებაზე და მას ეროვნული სიამაყისა და სუვერენიტეტის წყაროდ მიიჩნევს. ის ამტკიცებს, რომ პროგრამა მხოლოდ მშვიდობიანი ენერგეტიკული მიზნებისთვისაა და გეგმავს დამატებითი ატომური ელექტროსადგურების აშენებას შიდა ენერგეტიკული საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად და ექსპორტისთვის მეტი ნავთობის გასათავისუფლებლად.
ატომურ ელექტროსადგურებს სჭირდებათ საწვავი, რომელსაც ურანი ეწოდება – და გაეროს ბირთვული ენერგიის სააგენტოს თანახმად, არცერთ სხვა ქვეყანას არ აქვს ისეთი ურანი, როგორიც ირანს, ბირთვული იარაღის პროგრამის გარეშე.
ამან გააძლიერა ეჭვები, რომ ირანი სრულად არ არის გამჭვირვალე თავისი განზრახვების შესახებ. თეირანი იყენებდა ურანის მარაგს, როგორც ვაჭრობის საშუალებას შეერთებულ შტატებთან მოლაპარაკებებში და არაერთხელ განაცხადა, რომ მოიშორებდა მას, თუ აშშ-ს მიერ დაწესებული სანქციები მოიხსნებოდა.
მაშ, კონკრეტულად რა როლი აქვს ურანს ბირთვულ იარაღში და რამდენად შორსაა ირანი პროგრამის იარაღად გადაქცევისგან?
როდის დაიწყო ირანის ბირთვული პროგრამა?
1957 წელს აშშ-მა ირანთან ერთად წამოიწყო ბირთვული პროგრამა. იმ დროს, ირანს დასავლეთისადმი მეგობრულად განწყობილი მონარქი - შაჰი - მართავდა და ორი ქვეყანა ჯერ კიდევ მეგობრობდა.
აშშ-ის მხარდაჭერით, ირანმა 1970-იან წლებში დაიწყო ბირთვული ენერგიის პროგრამის განვითარება. მაგრამ აშშ-მა მხარდაჭერა შეწყვიტა, როდესაც 1979 წელს ისლამური რევოლუციის დროს შაჰი დაამხვეს.
რევოლუციის შემდეგ, რომელმაც ირანი ისლამურ რესპუბლიკად გარდაქმნა, დასავლეთის ქვეყნები შეშფოთებულნი არიან, რომ ქვეყანამ, შესაძლოა, ბირთვული პროგრამა გამდიდრებული ურანის გამოყენებით ატომური იარაღის წარმოებისთვის გამოიყენოს.
ირანი ამტკიცებს, რომ ბირთვული იარაღის შექმნას არ ცდილობს. ის არის გაეროს ბირთვული იარაღის გაუვრცელებლობის ხელშეკრულების (NPT) მხარე, რომლის ფარგლებშიც მან პირობა დადო, რომ ბომბს არ შექმნის.
რატომ არის პროგრამა ასეთი საკამათო?
ირანის ბირთვულ პროგრამასთან დაკავშირებული დავის ცენტრში არის ურანის გამდიდრება - პროცესი, რომელიც გამოიყენება ელექტროსადგურებისთვის საწვავის წარმოებისთვის, რომელიც უფრო მაღალ დონეზე ასევე შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ბირთვული ბომბის დასამზადებლად.
2000-იანი წლების დასაწყისში, საერთაშორისო ინსპექტორებმა განაცხადეს, რომ ირანის ქარხანაში, ნათანზში, მაღალი ხარისხის გამდიდრებული ურანის კვალი აღმოაჩინეს. ირანმა დროებით შეაჩერა გამდიდრება, მაგრამ განაახლა ის 2006 წელს და ამტკიცებდა, რომ ეს ნებადართული იყო გაეროს ბირთვულ სააგენტოსთან, ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტოსთან (IAEA) შეთანხმებით.
ამან ირანის წინააღმდეგ საერთაშორისო სანქციები გამოიწვია.
მრავალწლიანი მოლაპარაკებების შემდეგ, ირანი და ექვსი მსოფლიო ძალა 2015 წელს შეთანხმდნენ ბირთვულ შეთანხმებაზე, რომელიც ზღუდავდა ირანის ბირთვულ საფრთხეს უფრო მსუბუქი სანქციების სანაცვლოდ.
გარიგება ითვალისწინებდა ირანის მიერ ურანის გამდიდრების დონის შენარჩუნებას არაუმეტეს 3.67%-ზე, ურანის მარაგის მკვეთრ შემცირებას და ცენტრიფუგების ეტაპობრივად გაუქმებას, სხვა ზომებთან ერთად.
ურანი ბომბის კლასის არ არის, სანამ 90%-მდე არ გამდიდრდება. ატომური ელექტროსადგურები, რომლებიც ელექტროენერგიას გამოიმუშავებენ, იყენებენ ურანს, რომელიც გამდიდრებულია 3.5%-დან 5%-მდე.
აქვს თუ არა ირანს ბირთვული იარაღი?
გაურკვეველია, რამდენად ახლოს შეიძლება იყოს ირანი ბირთვული ბომბის შექმნასთან, თუ საერთოდ აპირებს ამას, მაგრამ მნიშვნელოვან პროგრესს მიაღწია მისი ძირითადი ინგრედიენტის - მაღალ გამდიდრებული ურანის წარმოებაში. ბოლო წლებში მან მკვეთრად შეამცირა დრო, რომელიც საჭიროა იარაღის ხარისხის დონის მიღწევამდე - ახლა მხოლოდ დაახლოებით ერთი კვირა სჭირდება ერთი ბომბისთვის საკმარისი რაოდენობის წარმოებას.
2018 წელს ტრამპი ირანის ბირთვული შეთანხმებიდან გამოვიდა და რეჟიმის წინააღმდეგ ახალი სანქციები წამოიწყო მისი ეკონომიკის დასასუსტებლად.
თავის მხრივ, თეირანმა განაცხადა, რომ შეწყვეტდა შეთანხმების ნაწილების შესრულებას და დაიწყო ურანის გამდიდრება და ურანის მარაგების გაზრდა, ასევე მოწინავე ცენტრიფუგების გამოყენება.
მანამდე დამონტაჟებული სავალდებულო და მონიტორინგის საქმიანობისთვის სრულიად ამოიღო ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტოს (IAEA) აღჭურვილობა.
ბაიდენის ადმინისტრაციამ შემდეგ ირანთან ირიბი მოლაპარაკებები დაიწყო შეთანხმების აღდგენის მიზნით, რომელიც 2022 წელს ჩაიშალა.
2023 წელს ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტომ განაცხადა, რომ ირანის ბირთვულ ობიექტზე აღმოაჩინეს ურანის ნაწილაკები, რომლებიც გამდიდრებული იყო 83,7%-მდე – რაც ბომბის ხარისხთან ახლოსაა. 60%-მდე გამდიდრებული ურანის მარაგი ასევე გაიზარდა 128,3 კილოგრამამდე, რაც იმ დროისთვის ყველაზე მაღალი დოკუმენტირებული დონე იყო.
გასულ წელს, აშშ-მა შეამცირა ირანის ეგრეთ წოდებული "გარღვევის დრო" - დროის ის მონაკვეთი, რომელიც საჭიროა ბირთვული იარაღისთვის საკმარისი გახლეჩვადი მასალის წარმოებისთვის - "ერთ ან ორ კვირამდე".
სააგენტოს მოხსენებაში, რომელიც წევრ სახელმწიფოებს გასული თვის ბოლოს გაეგზავნა, ნათქვამია, რომ ირანის 60%-იანი სიწმინდის გამდიდრებული ურანის მარაგი ამჟამად 408 კილოგრამს შეადგენს. საერთაშორისო ატომური ენერგიის სააგენტოს შეფასებით, ეს საკმარისია ცხრა ბირთვული იარაღისთვის, თუ კიდევ უფრო გამდიდრდება.
საერთაშორისო ატომური ენერგიის სააგენტო დიდი ხანია ადანაშაულებს ირანს ბირთვული იარაღის გაუვრცელებლობის ვალდებულებების დარღვევაში, მაგრამ ხუთშაბათს - თითქმის 20 წლის განმავლობაში პირველად - მისმა საბჭომ მიიღო რეზოლუცია, რომელშიც ოფიციალურად გამოაცხადა, რომ ირანი არღვევს ამ ვალდებულებებს.
რა არის გამდიდრებული ურანი?
გამდიდრება არის პროცესი, რომელიც ზრდის ურანი-235-ის რაოდენობას, ურანის განსაკუთრებულ ტიპს, რომელიც გამოიყენება ბირთვული რეაქტორების გასაძლიერებლად, ან უფრო დიდი რაოდენობით, ბირთვული იარაღის დასამზადებლად.
ბუნებრივი ურანი ძირითადად ურანი-238-ისგან შედგება – დაახლოებით 99.3%-ისგან, რაც არ არის კარგი ენერგიის წარმოებისთვის ან ბომბებისთვის. მხოლოდ დაახლოებით 0.7% არის ურანი-235, ნაწილი, რომელიც საჭიროა ენერგიის გამოსათავისუფლებლად.
ბირთვული ენერგიის გამოყენებისთვის, ურან-235-ის ის მცირე რაოდენობა, რომელიც გამოსადეგია, კონცენტრირებული უნდა იყოს. ამისათვის ურანი ჯერ გაზად გარდაიქმნება, შემდეგ კი მაღალი სიჩქარით ტრიალებს ცენტრიფუგებად წოდებულ მანქანებში. ეს მანქანები ხელს უწყობს ურან-235-ის გამოყოფას უფრო გავრცელებული ურან-238-ისგან. აი, რა არის გამდიდრება.
ატომურ ელექტროსადგურებში გამოყენებული ურანი, როგორც წესი, გამდიდრებულია დაახლოებით 3.67%-მდე. ბირთვული ბომბის დასამზადებლად, ის დაახლოებით 90%-მდე უნდა იყოს გამდიდრებული. ირანმა ურანი 60%-მდე გაამდიდრა - ეს საკმარისი არ არის ბომბისთვის, მაგრამ მნიშვნელოვანი ნაბიჯია იარაღის ხარისხის მასალამდე.
ცენტრიფუგები აუცილებელია ურანის გამდიდრებისთვის. რაც უფრო მოწინავეა ცენტრიფუგა, მით უფრო სწრაფად და ეფექტურად შეუძლია მას ურანი-235-ის გამოყოფა ურანი-238-ისგან, რაც ამცირებს ბირთვული საწვავის ან, პოტენციურად, იარაღის ხარისხის მასალის წარმოებისთვის საჭირო დროს. ირანი ათწლეულების განმავლობაში აუმჯობესებდა ცენტრიფუგის ტექნოლოგიას, დაწყებული პირველი თაობის IR-1 მოდელით 1980-იანი წლების ბოლოს. დღეს ის ათასობით მანქანას ამუშავებს, მათ შორის მოწინავე მოდელებს, როგორიცაა IR-6 და IR-9.
შეიარაღების კონტროლის ასოციაციის თანახმად, ირანის ამჟამინდელი ცენტრიფუგის სიმძლავრე მას საშუალებას მისცემს, ორ კვირაზე ნაკლებ დროში აწარმოოს საკმარისი იარაღის ხარისხის ურანი ბომბისთვის.
რამდენად დაზიანდა ირანის ბირთვული პროგრამა?
ისრაელი აცხადებს, რომ თავდასხმისას ირანის ბირთვულ ინფრასტრუქტურაზე ახორციელებს მიზანმიმართულ დარტყმებს.
ნათანზი, ირანის ბირთვული ამბიციების ცენტრში მდებარე ობიექტი, პარასკევს ცეცხლში გაეხვია, ამის შესახებ CNN-ის მიერ გეოლოკაციით დადგენილ სოციალურ მედიაში გავრცელებულ სურათებსა და ირანის სახელმწიფო ტელევიზიის სიუჟეტებშია ნათქვამი.
იქ მდებარე ბირთვული კომპლექსი, რომელიც დედაქალაქ თეირანიდან დაახლოებით 250 კილომეტრში მდებარეობს, ითვლება ირანის უდიდეს ურანის გამდიდრების ობიექტად. ანალიტიკოსების თქმით, ეს ადგილი გამოიყენება ურანის გამდიდრებისთვის ცენტრიფუგების შესაქმნელად და ასაწყობად, რაც საკვანძო ტექნოლოგიაა, რომელიც ურანს ბირთვულ საწვავად გარდაქმნის.
ატომური ენერგიის საერთაშორისო სააგენტომ განაცხადა, რომ სამი ბირთვული ობიექტი - ფორდოუ, ისპაჰანი და ბუშერი - არ დაზიანებულა.
ირანის ექვსი ბირთვული მეცნიერი ასევე დაიღუპა ისრაელის დარტყმების შედეგად, განაცხადა ირანის სახელმწიფოსთან დაკავშირებულმა საინფორმაციო სააგენტო Tasnim-მა.
ირანმა წლები გაატარა ბირთვული სტრუქტურების სამხედრო დარტყმების საფრთხისგან გასაძლიერებლად, რაც გაართულებს მათ სრულად განადგურებას. ზოგიერთი ობიექტი ღრმად არის დამარხული მიწის ქვეშ, რათა ისრაელის იარაღისთვის მიუწვდომელი იყოს.
